Thiên Thọ lăng là quần lăng hoàng hoàng gia, trong đó có lăng mộ của vua khai triều Nguyễn với niên hiệu Gia Long, nằm ở đầu nguồn sông Hương, giữa một vùng sơn thủy hùng tráng mà sử sách ghi là “vạn niên cát địa”.

Toàn cảnh khu lăng mộ vua Gia Long, nằm giữa quần sơn Thiên Thọ – Ảnh: NGUYỄN PHONG

Phóng viên  Tuổi Trẻ  đã trở lại khu lăng mộ bí mật ẩn giấu để tiếp tục khám phá những giá trị lịch sử, văn hóa vẫn được giấu kín ở nơi này.

Từ trung tâm thành phố Huế, chúng tôi theo QL49 đi về phía tây nam rồi men theo con đường ven sông Tả Trạch đi ngược lên phía thượng nguồn sông Hương, khoảng 16 cây số đã thấy như lạc vào miền sơn móng.

Dòng sông sâu, hai bờ dựng, cây gai cường đài. Hướng về phía Tây là một quần sơn với hàng núi ngọn núi lớn nhỏ điệp trùng.

Nơi ở của sơn thủy triều tụ

Chiếc flycam đã cho chúng tôi một cái nhìn toàn cảnh của vùng rừng núi Thiên Thọ, vừa mang vẻ đẹp hữu tình vốn vốn của đất trời xứ Huế vừa chứa bảo vệ sức mạnh tráng hùng của núi rừng Trường Sơn. Lăng mộ vua Gia Long và quần thể Thiên Thọ lăng nằm ở đó, giữa ba bên khe bao bọc và chiều rộng là 42 đỉnh núi chầu về.

Sách Đại Nam nhất thống chí (ĐNNTC), cuốn địa chí nước Việt biên soạn dưới thời Nguyễn, cho hay núi Thiên Thụ nguyên danh là Thụ Sơn, năm Gia Long thứ 14 (1815) vua phong tên là Thiên Thụ Sơn (Thụ và Thọ cùng một chữ Hán, cùng nghĩa, về sau người ta thường dùng âm Thọ để gọi tên núi Thiên Thọ, lăng Thiên Thọ; Thiên Thọ có nghĩa là “trời ban cho”).

Năm 1814, vua đã khởi công xây dựng lăng Thiên Thọ để an táng Thiên Cao hoàng hậu. Tả hữu, tiền hậu của lăng lăng có 34 đỉnh núi chầu về (sơn triều), ngoài ra còn có thêm 8 ngọn núi khác cũng nằm trong vùng leo lăng lăng (tập cộng là 42 ngọn).

Các đỉnh núi đều được vua đặt tên: Thanh Sơn, Bạch Sơn, Thúy Sơn, Chánh Trung Sơn… và khắc bia đá đặt trên mỗi đỉnh núi. Công việc này cũng được sao chép vào chính sách Đại Nam thực lục (ĐNTL).

Bao bọc quanh vùng sơn thủy Thiên Thọ là hai nhánh sông Tả Trạch và Hữu Trạch từ Trường Sơn đổi về, trước khi hợp lưu thành sông Hương ở ngã ba Tuần cách đó năm cây số.

Trong khi đó, bao quanh khu lăng lại là hai dòng sống. Dòng thứ nhất tụ hợp tất cả các dòng nước nhảy từ núi bên trái lăng xuống rồi mở rộng thành một hồ nằm trước khu lăng lăng, gọi là hồ Dài.

Dòng nước từ hồ Dài tiếp tục đi ra lăng Thiên Thọ Hữu (của Thuận Thiên Cao hoàng hậu) và kết nối một hồ nằm trước lăng Thoại Thánh (của thân mẫu vua) gọi là hồ Vuông, rồi tiếp tục đến lăng Hoàng Cô (lăng chị cọ cọ vua).

Dòng thứ hai là Trường Phong – phát nguyên từ núi Duệ vòng quanh núi Thiên Thọ, lướt về trước lăng Trường Phong (của chúa Nguyễn Phúc Chú) rồi hợp lưu vào hồ Dài.

Toàn cảnh quần thể Thiên Thọ lăng, với sơn triều thủy tụ – Ảnh: NGUYỄN PHONG

Cuộc hội đất “vạn niên cát địa”

Nhà nghiên cứu Trần Viết Điền cho biết vua Gia Long giao cho nhà địa lý Lê Duy Thanh đi tìm cuộc đất “vạn niên cát địa” để chọn nơi yên nghỉ vĩnh hằng cho mình. Địa cuộc đó phải có phong thủy và long mạch vượng phát, để giữ trường tồn cho vương triều của mình. Sách ĐNTL đã chép rõ diễn biến của việc này.

Vào năm Gia Long thứ 13, ngày 22-3 Giáp Tuất (nhằm 11-5-1814), vua cho dựng thọ lăng ở Thọ Sơn, làng Định Môn, để an táng chánh phi của mình là Thừa Thiên Cao hoàng hậu vừa băng hà gần ba tháng trước đó.

Vua sai hai vị quan Tống Phước Lương (Đô sát ngự sử) và Phạm Như Đăng (thượng thư bộ Hình) lãnh chức sơn lăng sứ (cai quản lăng mộ vua và hoàng hậu), cùng nhà địa lý danh tiếng Lê Duy Thanh đi xem các núi để tìm đất.

Bảy lần bói, chỉ có núi Thọ Sơn là tốt. Vua đích thân đến xem thấy đất ấy là “vượng khí chung đúc”, các núi quanh chầu về, đúng là “vạn niên cát địa” (đất tốt vạn năm).

Vua liền sai hoàng tử thứ tư (sau này là vua Minh Mạng) bói lại lần nữa, được quẻ Dự. Quan thượng thư bộ Lễ Nguyễn Hữu Thận xem quẻ rồi nói: “Tốt lắm”, bèn lấy quân dân để làm lăng. Một năm sau, tháng 3-1815, hoàng hậu được an táng tại đây.

Cũng theo ĐNTL, khi hoàng hậu vừa băng hà, vua đã bàn với các đại thần, muốn hợp lăng cả vua và hoàng hậu vào cùng một lăng. Đích thân vua đến tận nơi để chọn chỗ đặt huyền cung (huyệt mộ) cho hoàng hậu và cho mình về sau. Vua tổ chức thiết kế và theo dõi thi công “ngôi nhà vĩnh hằng” của mình trong suốt sáu năm.

Đến cuối tháng 12 Kỷ Mão (tháng 2-1820) thì vua băng hà.

Trước đó, vua Gia Long đã hai lần đến thị sát vùng đất này. Đó là lần sửa chữa lăng các chúa Nguyễn và các hoàng hậu của chúa vào năm 1808. Lần thứ hai là tìm nơi an táng cho thân mẫu là Hiếu Khang hoàng hậu, cũng do nhà địa lý Lê Duy Thanh thực hiện, đích thân vua chọn huyệt mộ và theo dõi thi công (năm 1811).

Vì sao vua và các nhà địa lý không nhìn thấy huyệt mộ đắc địa ở cách đó chỉ vài trăm thước?

Nhà nghiên cứu Trần Viết Điền, chuyên gia về địa lý – phong thủy ở Huế, cho rằng những lần trước việc tìm kiếm chỉ trong tầm nhìn hẹp nên không thể thấy toàn bộ cả vùng sông núi Thiên Thọ. Còn lần này là tìm đất cho đế vương, quyết định sự trường tồn của cả vương triều, nên việc tìm kiếm phải công phu hơn, không chỉ lên núi cao để nhìn toàn cảnh mà còn dùng cả thiết bị “thiên lý kính”.

“Vì công phu như thế nên vua Gia Long đi tìm “vạn niên cát địa” – đất tốt lành vạn năm, và đã gặp được “vạn niên đại cát địa” là đất không thể tốt hơn được nữa!” – ông Điền nói.

Nhà bia lăng vua Gia Long rất nhỏ và giản dị – Ảnh tư liệu

Giản dị mà hùng tráng

“Khác với lăng tẩm các vị vua chúa ở Việt Nam, lăng Gia Long không có nhiều công trình lầu, điện, đình, tạ. Cũng vì nhà Nguyễn mới bắt đầu xây dựng vương triều với biết bao khó khăn.

Nhưng cái chính là vua Gia Long muốn lấy được hùng tráng của thiên nhiên để làm nên hùng tráng của mình, theo cách “nhân sơn chế lăng” – dựa vào núi mà xây dựng lăng. Vì vậy, Thiên Thọ lăng không phải chỉ là lăng mộ với thư giãn điện và nhà bia, mà bao gồm cả Quần thể Thiên Thọ sơn với rừng núi đồi khe trùng điệp” – nhà nghiên cứu Phạm Đức Thành Dũng cho hay.

Sách ĐNNTC (bản đời Duy Tân) cho biết lăng mộ vua nằm trên đỉnh núi có tên Chánh Trung Sơn, ở vị trí trung tâm. Bên mô tả là Thanh Sơn, bên hữu là Bạch Sơn, theo phong thủy đó là yếu tố “tả thanh long”, “hữu bạch hổ”.

Bức bình phong tiền phương án là năm đỉnh núi cao dần trước mặt, mà ngọn thứ năm chính là núi Thiên Thọ mà vua đặt là Đại Thiên Thọ. Hai trụ biểu trước lăng được dựng trên ngọn đuốc Tiểu Thiên Thọ. 14 ngọn bên trái, 14 ngọn phải làm mô tả phù -hữu bật. Phía sau có 6 ngọn là “hậu chẩm” chắn che và là tựa đầu cho nhà vua ngủ thiên thu bình yên.

Lăng vua Gia Long nhìn từ phía trước, hai trụ lớn ở tiền ảnh là hai trụ biểu tượng của lăng – Ảnh: NGUYỄN PHONG

Hơn một trăm năm trước (1918), có một vị khách từ Hà Nội vào kinh đô Huế để “xem những cảnh tượng xưa của nước nhà”. Đó là học giả Phạm Quỳnh – chủ bút tạp chí Nam Phong và sau đó đã trở thành thành quan Ngự tiền Văn phòng, thượng thư bộ học và thượng thư bộ Lại của triều Nguyễn.

Sau khi dày bái các lăng vua Nguyễn, học giả Phạm Quỳnh đã để lại lời bình ngắn gọn mà chân xác, lưu truyền đến tận hôm nay: “Sánh với các lăng kia thì lăng Thiên Thụ là giản dị hơn cả, nhưng có vẻ gì hùng tráng, thực sự là biểu hiện được cái chí của ông vua sáng nghiệp!”.

63 năm sau (1981), một khách quốc tế đến Huế với sứ mệnh nghiên cứu quần thể di sản cố đô Huế tân hoàng sau chiến tranh, đó là giám đốc UNESCO Amadou Mahtar M’Bow. Dù chưa đọc những lời bình năm xưa, vị khách đặc biệt này vẫn có chung cảm nhận như học giả Phạm Quỳnh. Ông viết: “Lăng Gia Long ở giữa khu vườn thiên nhiên bao la, tip một ấn tượng hùng tráng và thanh thản”.